|
Bu bölümde
Türkçede sözcük yapımı değil, sözcük yapımı ile ilgili
yanlışlar ve tartışmalı sözcükler ele alınmıştır.
bağımsızlık Bu ad, bağ adından -m
eki ile türetilmiş. -m eki Türkçede eylemlerden
ad yapan bir ektir. böl-ü-m, biç-i-m gibi. Bu
nedenle sözcüğün yapısı yanlıştır.
belleten Türkçeye bülten biçiminde girmiş
olan Fransızca bulletin'e benzetilerek türetildiği
öne sürülmüşse de yapısında Türkçeye aykırılık yoktur.
belle- eyleminden -t- ve -en ekleriyle
yapılmıştır.
boyut Türkçenin eski örneklerinde -t eylemden
ad türeten bir ektir. Bu örnekte ise boy adına eklenmiştir.
karşı-t, yaş-ı-t, eş-i-t gibi yeni türevlerde
görülen bu durum, ekin yaygın işlevine aykırıdır.
doğal Bu türetme doğa adına eklenen -l
ekiyle yapılmıştır. -l eki yaygın olarak
eylemden ad yapan bir ekse de, eski örneklerde addan
ad yaptığı da görülür. kum-u-l, yeş-i-l, kız-ı-l
gibi. Bu nedenle türetme yanlış değildir.
düşün "fikir" anlamında türetilmiş
olan bu sözcüğün yapısı yanlıştır. düşün- bir
eylem köküdür ve ad olarak kullanılamaz.
egemen Türetme doğru. -man/-men eki addan
eylem yanında, addan ad da türetiyor koca-man, Türk-men
gibi.
evren Yeni bir türetme sanılıyor ve eleştiriliyor.
Bu sözcük daha 11. yüzyılda Türkçede biliniyordu. Büyük
bir olasılıkla evir- eyleminden vurgusuz orta
hece düşmesi ve -en eki ile türetilmiştir.
ezgi Bu sözcük de yeni bir türev değil. Eski
Türkçede egzig olarak bulunuyordu. Bugünkü biçimde
ise -g kurallı olarak düşmüş ve söz içindeki
g ve z sesleri yer değiştirmiştir.
genel Türkçede göv-el, göz-el (>güzel)
gibi örneklerde görülen, addan ad yapan bir -el
eki vardır. genel sözcüğü de "geniş"
anlamındaki gen köküne bu ekin getirilmesiyle
türetilmiştir.
gereksinmek Çok eleştirilen bu sözcüğün yapısı
yanlış değildir. gerek adına -sin ekinin
getirilmesiyle oluşmuştur. Eski Türkçede bu yapıda sözcüklere
rastlanıyor: bay "zengin", bay-sın-
"kendini zengin saymak", ulug "ulu",
ulug-sın- "kendini büyük sanmak"
içerik Türetme tümüyle doğrudur. iç adına gelen -er
ekiyle önce içermek eylemi yapılmış, sonra da -k ekiyle
adlaştırılmıştır. kız-ar-ık ile aynı yapıdadır.
ilginç "eklemek" anlamındaki il-
eyleminin -gi ekiyle adlaştırılmasında sorun
yoktur. ancak -nç eki addan ad addan ad değil,
eylemden ad yapar. sevi-nç, kork-u-nç gibi.
imge Çoğunlukla eylemden ad yapan -ge
ekinin, bu örnekte im adına getirilmesi eleştirilmiştir.
Ancak öz-ge, baş-ka gibi az sayıda eski örnekte
bu ekin addan ad türettiği görülmektedir. Bu nedenle
türetme yanlış sayılamaz.
kapsamak Eski Türkçedeki suv-sa (>su-sa-)
eyleminin yapısıyla karşılaştırılabilecek olan bu türetme
yanlış değildir: kap adından -sa ekiyle türetilmiştir.
koşul Yine çok eleştirilen sözcüklerden biri
olmasına karşın yapısı yanlış değildir. -l ekinin
eylemden ad türettiği örnekler Eski Türkçede de vardır:
tüke- "bitmek", tüke-l "bütün"
gibi. koşul adı da koş- "eklemek, katmak"
eylemine-1 geçirilmesi ile türetilmiştir.
-memezlik İki tane olumsuzluk ekinin üst üste
kullanıldığı bu yapı yanlıştır. Yani görmemezlikten
gelmek, bilmemezlikten gelmek değil, görmezlikten
gelmek, bilmezlikten gelmek biçiminde kullanmak
gerekir.
nesnel Daha önce tartışılmış olan genel sözcüğü
gibi bu sözcük de nesne adından, hem adlara, hem de
eylemlere gelebilen -I eki ile türetilmiştir.
okul Yapısında Türkçeye aykırılık olmayan bu
sözcük, dilimize Fransızcadan ginniş olan ekol sözcüğüne
benzediği için eleştirilmiştir. oku eylemine
gelen -l eki ile türetilmiştir. bkz. koşul.
olanak Dil devriminden sonra üretilen sözcükler
içinde en çok eleştirilenlerden biri de olanak olmuştur.
Yapısı Türkçeye uygundur. Tıpkı gel-enek, sağ-anak,
değ-enek (>değnek) gibi ol- eyleminden
-anak ekiyle türetilmiştir.
olası Çok eleştirilen bu sözcüğün de yapısı Türkçeye
uygundur. -ası/-esi eki bugün Türkçede az sayıda da
olsa bazı beddualarda yaşamaktadır. eli kırılası
gibi.
onur Fransızca honneur'a olan benzerliği
ödünçleme olduğunu düşündürüyor. Türkçe kökenli değil,
ancak yeni bir sözcük de değil. 19. yüzyılda da kullanıldığı
biliniyor. Ağızlarda anır biçiminin varlığı da
sözcüğün eskiliğini gösteriyor.
önerge Sözcük ön adından -er ve
-ge ekleriyle türetilmiştir ve yapılışı doğrudur. Adlara
gelen ve eylem yapan bir -er ekimiz (mor-ar-,
kız-argibi) ve eylemlere gelip ad yapan bir -ge
ekimiz vardır. süpür-ge, kavurga gibi.
örnek Türkçe olmadığı biliniyor ama kökeni açık
değil. Ermenice orinak'tan geldiği, Türkçe ör-
eyleminden -enek ekiyle türediği gibi pek
çok öneride bulunulmuştur. Türkçe kökenli olmasa bile
Türkçede yaygın ve yerleşik bir sözcük.
özel Yukandaki nesnel ve genel sözcükleri gibi öz adından
-I eki ile türetilmiştir ve Türkçeye uygundur.
özgür Nurullah Ataç'ın türettiği sözcüklerden
biri olan özgür'ü öz adından -gür eki
ile açıklayamayız. Addan ad türeten böyle bir ekimiz
yok. Ancak öz ve gür gibi iki adın birleşmesiyle
oluşturulduğu düşünülüyor.
saptamak Yapıca sorunlu değil. iste-, alda-
örneklerinde olduğu gibi, sap adından -ta
ekiyle türemiştir. Burada yadırganan durum, sap
adından farklı anlamda bir eylem türetilmesi olmuştur.
simge Türkçede bu anlamda bir sim kökü olmadığı
için -ge eki ortada kalıyor.
somut Yukarıdaki yaşıt, boyut gibi örneklerde
görülen addan ad yapım eki -t ile türetilmiş olan bu
sözcüğün ad kökü olan som eleştirilere neden olmuştur.
Sözcüğün diğer Türk dillerinde som et, som ağaç gibi
kullanımları vardır.
sorun
Bu sözcük sor- eyleminden -n eki ile türetilmiştir
ve bu ek Türkçede yaygın bir eylemden ad yapım ekidir.
soyut Bu sözcük de soy- eyleminden -t
eki ile türetilmiştir. Bu ek Türkçede yaygın bir
eylemden ad yapım ekidir.
sözcük Yapı açısından doğru olmakla birlikte
anlam açısından eleştiriliyor.
-cük'ün bir küçültme eki olduğu ve sözcük'ün
söz'ün küçüğü olmadığı öne sürülüyor.
toplum Eylem topla- biçiminde olduğu için
sözcüğün topla-m olarak türetilmesi gerekiyordu.
uzman Yukarıdaki egemen sözcüğü gibi uz
"usta" adından -man eki ile türetilmiştir.
yanıt Yapı ve anlamca sorunlu olmadığı gibi yeni
türetilmiş bir sözcük de değildir. Eski Türkçede yanut
biçiminde kullanılıyordu. yan- "dönmek,
geri gelmek" eyleminden -t elti ile türemiştir.
yapıt Yapıca sorunlu olmayan bu sözcük anlamca
eleştiriliyor ve eser sözcüğünü tam karşılamadığı öne
sürülüyor. Türkçede geniş bir anlam yelpazesi olan yap-
eyleminin bir türevi, zamanla eser sözcüğünü karşılayacak
anlam zenginliğine kavuşmuştur.
yeğlemek Eski Türkçeden beri bilinen yeğ "üstün"
adından, yine Türkçenin yaygın addan eylem yapım eki
olan -le eki ile türetilmiştir. Yapıca doğrudur
ve yeni bir sözcük değildir.
yinelemek Bir ilgeç olan yine üzerine -le
eki getirilerek yapılmış olması eleştirilmiştir. Bu
alışılmış bir yöntem olmamakla birlikte sözcük kolay
benimsenmiştir.
yönerge Yukarıda tartışılmış olan içerik sözcüğü
gibi, yön adından -er ekiyle eylem ve yöner-
eyleminden de eylemden ad yapan -ge ekiyle yönerge
ortaya çıkmıştır.
|
